“HALK SAĞLIĞI, ULUSLARARASI ALANDA GİDEREK YÜKSELMEKTEDİR. ÇÜNKÜ SAĞLIK HARCAMALARI TÜM DÜNYA İÇİN KARŞILANAMAZ BOYUTLARA ULAŞMAKTADIR”
“HALK SAĞLIĞI UZMANININ SAĞLIK BAKANLIĞINDA UYGUN İSTİHDAMI SORUNUNUN AŞILABİLMESİ ANCAK VE ANCAK KESİN HÜKÜM İÇEREN MEVZUAT DÜZENLEMELERİYLE MÜMKÜN OLABİLİR. HALK SAĞLIĞI UZMANININ BU ANLAMDA EN ÖNEMLİ DÜŞMANI, MEVZUAT METİNLERİNDEKİ ‘TERCİHEN’ SÖZCÜĞÜDÜR”
Halk Sağlığı Uzmanları Derneği (HASUDER)’nin 2021 yılı Kongre kitabında yayımlanan Halk Sağlığı uzmanları ve Halk Sağlıkçıların Sağlık Bakanlığı (SB) ve SB dışındaki diğer kamu ve özel kurum ve kuruluşlardaki istihdamını etkileyen faktörleri irdeleyen makalede öne çıkan bilgileri klinikiletişim dergisi için derledik.
Manisa Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Erhan Eser ve Necmettin Erbakan Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Lütfi Saltuk Demir tarafından hazırlanan makalede yer verilen tespitler şöyle:
“Halk Sağlığı (HS) uzmanı sadece Türkiye’de değil bütün dünyada mutsuzdur. Bunun nedenini ‘sağlıktan kar etme’ çabasında, yani sağlık alanında uygulanan liberal politikalarda aramak gerekir. Bütün bunlara karşın halk sağlığı, uluslararası alanda giderek yükselmektedir. Çünkü sağlık harcamaları tüm dünya için karşılanamaz boyutlara ulaşmaktadır ve ayrıca halk sağlığına, sadece yönetmek için değil ‘değiştirmek için’ de büyük gereksinim vardır.
“SAĞLIK HİZMETİNİN KAMU AĞIRLIKLI OLMASI HS UZMANININ VERİMLİLİĞİNİ ARTIRIR. BUNA KARŞIN, ŞU ANDA SAĞLIK BAKANLIĞI MERKEZ VE TAŞRA ÖRGÜTLENMESİNDE HALK SAĞLIĞI UZMANLARININ GÖREV TANIMINA UYGUN İSTİHDAMI ÇOK KÖTÜ DURUMDADIR. BIRAKIN HS UZMANLARINI, BİRÇOK İLDE HS BAŞKAN YARDIMCILARI HEKİM BİLE DEĞİLDİR. BU KAYNAĞIN İSRAF EDİLMESİ, BİR KÖTÜ YÖNETİM ÖRNEĞİ SAYILMALIDIR”
Halk sağlıkçılar, yönetim ve epidemiyoloji alanındaki yetkinlikleri nedeniyle ‘kök hücredir’. Bu nedenle sadece kamuda değil sağlığın her alanında söz sahibi olmalıdırlar. Halk sağlığı, sadece SB ve üniversitelerde değil tüm kamu ve özel kuruluşlar için HS bir çalışma alanıdır, ancak ‘sağlık hizmetinin kamu ağırlıklı olması HS uzmanının verimliliğini artırır’. Buna karşın, şu anda SB merkez ve taşra örgütlenmesinde HS uzmanlarının görev tanımına uygun istihdamı çok kötü durumdadır. Bırakın HS uzmanlarını, birçok ilde HS başkan yardımcıları hekim bile değildir. Bu kaynağın israf edilmesi, bir kötü yönetim örneği sayılmalıdır.
Liyakat Sorunu
HS uzmanı olmadan bir ülkenin sağlık sistemi yürütülemez. Halk sağlığı uzmanının kamuda ve özellikle Sağlık Bakanlığında istihdamı önündeki en ciddi engel, kamu yönetiminde ‘liyakat’ sorunudur. Bunun en önemli nedeni sağlığın politikacılar için en kullanışlı ‘popülist uygulama alanlarından’ birisi olmasıdır. Politikacılar, popülist politikalarını, sözlerini geçirebilecekleri merkez ve taşra yöneticileri aracılığıyla uygulamayı tercih etmeleridir. Dolayısıyla, halk sağlığı uzmanının özellikle taşra örgütünde uygun istihdamının karşısında yerel politik unsurlar da önemli rol oynamaktadır.
İstihdam İçin Ne Yapmalı?
- Halk sağlığının tanıtımı ve savunuculuğu için: Halk sağlıkçılar, ‘Savunuculuk ve değiştiricilik’ için sürekli çaba harcamak zorundadırlar. Halk sağlığının her şeyden önce tanıtıma ihtiyacı vardır. Gerek toplum gerekse sağlık sektörü içinde ve hatta diğer klinik branşlar arasında da ‘Halk Sağlığı’ iyi tanıtılmamıştır.
- Sağlık Bakanlığı teşkilatında uygun istihdam için: HS uzmanının Sağlık Bakanlığında uygun istihdamı sorununun aşılabilmesi ancak ve ancak kesin hüküm içeren mevzuat düzenlemeleriyle mümkün olabilir. Halk sağlığı uzmanının bu anlamda en önemli düşmanı, mevzuat metinlerindeki ‘tercihen’ sözcüğüdür. Halk sağlığı uzmanının sahada çalışırken karşılaştığı sorunların, aldığı eğitimle yeterince örtüşmediği konusunda bir fikir birliği vardır. Bu kısmen doğru olsa da nedeni bir kısır döngüdür. Sağlık Bakanlığı, halk sağlığı uzmanlık eğitimine sahada yeterince destek olmamakta, uzman yetiştirmenin sorumluluğunu tamamen üniversiteler üzerine atmaktadır.
“HALK SAĞLIĞI UZMANLARI, SAĞLIK BAKANLIĞI DIŞINDA DİĞER HÜKÜMET KURULUŞLARINDA (BAKANLIKLARDA) ÇALIŞABİLMELİDİRLER. HALK SAĞLIĞI UZMANI HER SEKTÖRDE BULUNMALIDIR (HEALTH IN ALL SECTORS -HER BAKANLIKTA BİR KOMİSYON OLSA İÇİNDE HS UZMANI DA BULUNMALIDIR)”
Sağlık Bakanlığı Dışındaki Çalışma Alanları Neler?
Halk sağlığı uzmanı kesinlikle Sağlık Bakanlığı dışında da çalışmalıdır. Halk sağlığı uzmanı, farklı bir bakış getirir ve çalışacağı alana katkı sağlar. Bunun için SB dışında da çalışmasında toplum açısından da yarar vardır. Halk sağlıkçı her yerde olmalı ancak her şeyi yapmamalı, disiplinler arası ilişkileri yönetmelidir. Sağlık sektörü ister kamu sektöründe ister özel sektörde, nerede verilirse verilsin bir ‘kamu hizmetidir’, ancak önemli olan ‘Halk sağlığının -uzmanın değil- tanıtımıdır’. HS uzmanları, SB dışında diğer Hükümet kuruluşlarında (bakanlıklarda) çalışabilmelidirler. Halk sağlığı uzmanı her sektörde bulunmalıdır (Health in all Sectors -her bakanlıkta bir komisyon olsa içinde HS uzmanı da bulunmalıdır).
“HALK SAĞLIĞI UZMANLARININ İSTİHDAMI ÖNÜNDE GÜNÜMÜZDEKİ EN ÖNEMLİ ENGEL ÜCRETLERİN DÜŞÜKLÜĞÜDÜR. LİYAKATE DAYALI OLMAYAN AKADEMİK KADROLAŞMA DA KADROLAŞMAYI ÖNLEYEREK NİTELİKLİ UZMAN YETİŞTİRMEYE ENGEL OLABİLMEKTEDİR”
Üniversitelerde Çalışma İmkanı
Tıp fakültelerinin HS ana bilim dallarında HS uzmanlarının istihdamı önünde günümüzdeki en önemli engel ücretlerin düşüklüğüdür. Öte yandan, her ne kadar sadece halk sağlığının değil tüm tıp uzmanlık alanlarının sorunu olsa da liyakate dayalı olmayan akademik kadrolaşma da kadrolaşmayı önleyerek nitelikli uzman yetiştirmeye engel olabilmektedir. Ayrıca, halk sağlığı uzmanlığı, HS profesyoneli üretiminde tek seçenek olmamalıdır.
“SAĞLIK ALANI İŞ SAĞLIĞI İLE YETERİNCE ENTEGRE DEĞİLDİR, ENTEGRE OLURSA BU ALANDA DAHA FAZLA HALK SAĞLIĞI UZMANI ÇALIŞABİLİR, YARARLI OLABİLİR. HALK SAĞLIĞININ TÜM ÖZELLİKLERİNİN İŞ SAĞLIĞI ALANINDA UYGULANMASI GEREKİR”
İş Sağlığı Alanında Çalışma İmkanı
Katılımcılar iş sağlığı alanında ‘fırsatlara’ göre ‘güçlüklerin’ daha fazla olduğunu, ama halk sağlığı bir misyon olarak görülürse ‘fırsatlar daha fazla’ olacağını öne sürmektedir. Sağlık alanı iş sağlığı ile yeterince entegre değildir, entegre olursa bu alanda daha fazla halk sağlığı uzmanı çalışabilir, yararlı olabilir. Halk sağlığının tüm özelliklerinin iş sağlığı alanında uygulanması gerekir. OSGB’lerde mesul müdür halk sağlığı / iş sağlığı uzmanı olmalı. Ayrıca sendikalarda halk sağlığı/iş sağlığı uzmanlarının istihdamı mümkün olabilmelidir. İş sağlığı alanında çalışmak için çalışma bakanlığı iş müfettişliği önemli bir çalışma alanı olabilir. Hekim iş müfettişliği kadroları bulunmakta, İŞGÜM’de hekim kadroları bulunmakta fakat halk sağlığı uzmanı kadrosu bulunmamaktadır. Bu konu ele alınmalıdır.
Çevre Sağlığı Alanında Çalışma İmkanı
Çevre alanı giderek HS uzmanlarının terk ettiği alanlardan birisidir. HS uzmanlık eğitiminde çevre konusundaki yetersizlikler, uzmanların sahada da bu alandan uzaklaşmalarına neden olmuştur. Çevre yan dal uzmanlığı kısa vadede bir çözüm gibi görülmemektedir. HS uzmanları,
*Çevre Bakanlığında; Çevre Yönetimi GM ‘ ve Büyük Endüstriyel Kazalar (BEKRA) yönetmeliği kapsamında rapor / belge hazırlığı sürecinde ve çevre il müdürlüklerinde ‘, Turizm Bakanlığında, ‘Yeşil Otel Belgelendirmesi’, Adalet Bakanlığında, ‘bilirkişilik’ ve ‘ÇED raporlarında bilirkişilik’, ÇED danışmanlık firmalarında, görev alabilirler.
ÇED yanında ‘SED değerlendirmelerinde’ halk sağlığı uzmanlık becerisine ihtiyaç var. Ancak bu konuda halk sağlığı uzmanının da ek eğitime ihtiyacı vardır. HS uzmanları, uluslararası kuruluşlarda ve özel da görev alabilirler ancak çevre alanı bir çatışma alanıdır, dolayısıyla Halk Sağlığı uzmanının çatışma yönetimi becerisi önemlidir.
Belediyelerde Çalışma İmkanı
Belediyeler, halk sağlığı uzmanı ya da halk sağlığı alanında lisansüstü derecesi olanların önemli ve ihmal edilmiş bir çalışma alanıdır. Bugüne dek, halk sağlığı alanında büyük sorumlulukları olan ve bunları her koşulda yerine getirmek zorunda olan belediyeler, genellikle halk sağlığı alanında el yordamıyla çalışmaktadırlar. Halk sağlığı uzmanının eksikliği gerek konvansiyonel yerel yönetim çalışmalarında gerekse Halk sağlığı alanındaki yeniliklere entegrasyonda belediyelerimizin faaliyetlerinde önemli ölçüde hissedilmektedir. HS uzmanının belediyelerde istihdamı için en önemli engellerden birisi ‘personel dağılım cetvellerinde’ HS uzmanının yer almaması, yani kadro sorunudur. Belediyeler kadrolaşma ve istihdam açısından Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlıyken idari açıdan kısmen iç işleri bakanlığına da bağlıdır. Belediyelerde HS uzmanı veya Halk Sağlıkçı istihdamı için planlı savunuculuk girişimlerine ihtiyaç vardır. Gerekirse -mevzuat düzeltilinceye dek-Belediye İktisadi Teşekküllerinde (BİT) Halk Sağlığı uzmanları istihdam edilebilir. Ancak burada da önemli engel düşük maaşlardır.
Uluslararası Kuruluşlar ve Dış Ülkelerde Çalışma İmkanı
Sadece DSÖ’de değil, Birleşmiş Milletlerin hemen tüm alt kuruluşlarında halk sağlığı uzmanları görev alabilir. Bunların başında Uluslararası Çalışma Örgütü (İLO) gelmektedir. Ancak Türkiye’nin yetiştirdiği HS uzmanlarının uluslararası kuruluşlarda çalışması için önündeki en önemli engel, yeterli mesleki donanım, iletişim becerisi ve özgüven yanında ‘İngilizce yeterliliğidir’.
Araştırma Danışmanlığı Alanında Çalışma İmkanı
Bu konudaki istihdam için uygun yapılar:
• Kamu (Ar-GE) projeleri,
• Yerel yönetim projeleri,
• Sivil toplum Kuruluşları projeleri
• Kamuoyu araştırma kuruluşları
• Dijital medya ve Web tabanlı diğer kuruluşlar
• Dışardan özel bireysel danışmanlık hizmetleri örnek olarak verilebilir.
Sivil Toplum Kuruluşlarında Çalışma İmkanı
Sivil toplum kuruluşlarında başta çevre, göçmen sağlığı, üreme sağlığı gibi halk sağlığının diğer alanlarında alanında ücretli ya da gönüllü çalışma mümkündür. Sivil toplumda özellikle çevre ve göçler konusunda HS uzmanına çok ihtiyaç vardır.
Diğer Olası İstihdam Alanları
HS uzmanının eğitimi, bunlar dışında okul sağlığı hizmetlerinde ve ulusal veya uluslararası sağlığı geliştirme projelerinde de doğrudan ya da proje temelli istihdamı mümkün olabilir. HS uzmanları cezaevi kurullarında da görev alabilirler.
Sonuç ve öneriler
“HALK SAĞLIĞI UZMANININ, KAMUDA HEMEN BÜTÜN BAKANLIKLARDA VE ÖZELLİKLE DE BAŞTA BÜYÜK KENTLER OLMAK ÜZERE BELEDİYELERDE İSTİHDAM EDİLMESİ, BU KURUŞLARIN SAĞLIK HİZMETİ VEREN KURULUŞLARLA EŞGÜDÜMÜ AÇISINDAN ÇOK ÖNEMLİDİR”
Halk sağlığı uzmanlık eğitimi, halk sağlığı uzmanlarının Sağlık Bakanlığının merkez ve taşra teşkilatında sürekli kadrolarda ya da Ar-Ge birimlerinde proje bazlı yönetici olarak görev almalarına uygun içeriktedir. Halk sağlığı uzmanlarının ve diğer halk sağlığı disiplinlerinde diploma almış olan sağlık personelinin SB teşkilatında etkin konumda çalıştırılmaması sağlık-insan-gücü kaynak israfı anlamına gelir. Halk sağlığı uzmanına önemli ölçüde Sağlık Bakanlığı teşkilatında ihtiyaç varsa da uzmanlık eğitim becerileri, HS uzmanının SB dışındaki kamu, özerk ve özel kuruluşlarda da çalıştırılmasına uygundur. HS uzmanının, kamuda hemen bütün Bakanlıklarda ve özellikle de başta büyük kentler olmak üzere Belediyelerde istihdam edilmesi, bu kuruşların sağlık hizmeti veren kuruluşlarla eşgüdümü açısından çok önemlidir. SB dışındaki kamu ve özel kuruluşlar, HS uzmanları için alternatif değil ‘tamamlayıcı’ çalışma alanları olarak kabul edilmelidir. Halk sağlıkçıların SB bünyesinde etkin ve verimli istihdamının önündeki en önemli engel HS uzmanı istihdamında ‘mevzuat düzenlemeleri ile ilgili eksiklikler’ ve kamudaki ‘liyakat sorunudur’. HS uzmanının kamuda, SB dışındaki istihdamın sağlanması için başta Belediyeler olmak üzere diğer kamu kuruluşlarında kadro düzenlemelerine (PDC’lerinde gerekli düzenlemelerin yapılmasına) gereksinim vardır. HS uzmanının kamuda Belediyelerde ve kamu dışındaki istihdamı için halk sağlığının savunuculuğu ve tanıtımı konusunda HS uzmanlarının ve meslek örgütlerinin programlı bir tanıtım faaliyetine girişmeleri yararlı olacaktır. Ancak bugün halk sağlığı uzmanları zaman zaman işlevsiz bırakılmaları sonucunda mesleki ilgilerini yitirmeye başlamışlardır. HS uzmanı merak etmeli ve soru sormalı, kendisini mesleki ve toplumsal duyarlılıklar açısından geliştirmelidir.
